Πριν λίγες μέρες ο αντιπρόεδρος μεγάλου τηλεοπτικού σταθμού συναντήθηκε με την Αρχιεπισκοπή Αθηνών, για τη διοργάνωση συναυλίας με τραγουδιστές δημοφιλούς τηλεπαιχνιδιού. Σκοπός, η συγκέντρωση χρημάτων για την σίτιση απόρων και αστέγων. Πράγματι, όταν η κρατική κοινωνική πολιτική απουσιάζει, η φιλανθρωπία της εξαθλίωσης αποτελεί είδηση.
Ένα success story δίχως τέλος
Στην Ελλάδα δεν υπάρχει πρόβλημα αστέγων: αυτή ήταν η επίσημη θέση του κράτους μέχρι το 2012, οπότε και θεσμικά αναγνωρίζεται η ύπαρξη τους, με απώτερο σκοπό την άντληση κοινοτικών κονδυλίων για την ανάπτυξη δράσεων. Παρότι αυτό θα μπορούσε να αποτελεί την απαρχή της χάραξης ολοκληρωμένης κοινωνικής πολιτικής στο συγκεκριμένο πρόβλημα, δυστυχώς οι μέχρι τώρα ενδείξεις δεν επιβεβαιώνουν κάτι τέτοιο. Αν και ένα χρόνο τώρα έχει εκπονηθεί ολοκληρωμένο επιχειρησιακό σχέδιο, η πολιτική ηγεσία δείχνει απροθυμία να το προωθήσει.
Αντ' αυτού, ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε προεκλογικά τη λειτουργία υπνωτηρίου φιλοξενίας 80 ανθρώπων μέχρι είκοσι μέρες. Ούτε καν σταγόνα στον ωκεανό. Ταυτόχρονα, στο πολυνομοσχέδιο που ψηφίστηκε πριν ένα μήνα προβλέπεται ενίσχυση των αστέγων με 20 εκ. ευρώ. Τα χρήματα δεν προορίζονται για δημιουργία δομών πρόληψης ή άμεσης στέγασης. Αντίθετα, διοχετεύονται στους υπάρχοντες φορείς, δηλαδή μη κυβερνητικές οργανώσεις και την Εκκλησία. Συνεπής στις προεκλογικές του δεσμεύσεις λοιπόν, ο πρωθυπουργός της χώρας και τακτικός συνομιλητής του θεού, την περασμένη Δευτέρα εξέφρασε την ευγνωμοσύνη του για την προσφορά της Εκκλησίας: «Τώρα που η ανηφόρα είναι πίσω, τονίζω ότι στις δύσκολες στιγμές την ελληνική κοινωνία κράτησαν όρθια η οικογένεια και η Εκκλησία». Πέρα από την επαναφορά του «Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια» στα λόγια αυτά κρύβεται μια μεγάλη αλήθεια: στα δύσκολα χρόνια της κρίσης, όταν τα ποσοστά απόλυτης φτώχειας εκτινάχθηκαν, η κοινωνική πολιτική του κράτους απουσίαζε για όσους την είχαν ανάγκη.
Το ελληνικό κράτος δεν έκανε τίποτα για να προλάβει τον κίνδυνο απώλειας στέγης για χιλιάδες πολίτες. Αντίθετα, με πολιτικές που εφάρμοσε δημιούργησε πιεστικές συνθήκες ακόμη και για όσους κατάφερναν να διαθέτουν πρόσβαση σε κανονική κατοικία (υπερφορολόγηση στέγης, κατάργηση ΟΕΚ, ανυπαρξία βούλησης για τα «κόκκινα δάνεια»). Στα τέσσερα χρόνια των Μνημονίων, τα θεμέλια της κοινωνίας ναρκοθετήθηκαν. Δεν είναι (μόνο) οι, ήδη πολλοί, άστεγοι, αλλά και τα υπό έξωση νοικοκυριά που είναι δεκαπλάσια από τους σημερινούς αστέγους. Το νέο σχήμα κοινωνικής παρέμβασης φαίνεται να αποτελείται κυρίως από χορηγίες μεγάλων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, με φορείς υλοποίησης τις ΜΚΟ. Και όχι μόνο αυτές. Η πολυδιαφημισμένη κοινωνική πολιτική του Δήμου Αθηναίων για τους άστεγους στηρίζεται σε χορηγίες μεγάλων εταιρειών τηλεπικοινωνιών ή προσφορές τροφίμων αλυσίδων σούπερ μάρκετ. Το φαινόμενο σηματοδοτεί τον μελλοντικό χαρακτήρα της κοινωνικής πολιτικής και συνυφαίνεται με ευρύτερες ιδεολογικές συνδηλώσεις. Το δικαίωμα στην κατοικία διαβρώνεται από φιλανθρωπικού τύπου παροχές, καθιστώντας αυτοσκοπό την οριακή επιβίωση των νέων «γυμνών ζωών».
Για μια εναλλακτική κοινωνική πολιτική με έμφαση στην πρόληψη και την άμεση στέγαση
Μια ρεαλιστική και δίκαιη κοινωνική πολιτική κατοικίας θα μπορούσε να στηριχθεί στους παρακάτω άξονες:
1. Οι σημερινές διαστάσεις του προβλήματος συσκοτίζονται από έλλειψη έγκυρων στοιχείων. Η απογραφή του πληθυσμού του 2011 συμπεριέλαβε και αστέγους, ωστόσο τα στοιχεία δεν έχουν ακόμη δημοσιοποιηθεί. Πέραν αυτού, μπορούμε να εκτιμήσουμε βάσιμα ότι οι ραγδαίες κοινωνικοοικονομικές μεταβολές των τελευταίων ετών έχουν διογκώσει το πρόβλημα. Απαραίτητη προϋπόθεση λοιπόν είναι μια σοβαρή καταγραφή των ποσοτικών και ποιοτικών διαστάσεων του. Γιατί άλλου τύπου κοινωνική πολιτική χρειάζονται οι άστεγοι με ψυχικά νοσήματα, και άλλη οι άστεγοι με οικονομικά προβλήματα. Η καταγραφή μπορεί να επιτευχθεί με θεσμοθέτηση ενός κεντρικού μηχανισμού διαχείρισης των στεγαστικών αιτημάτων.
2. Παρά τις ενδείξεις για σοβαρή επιδείνωση του προβλήματος, οι σημερινές παροχές έχουν ανακουφιστικό χαρακτήρα, και μάλιστα μη κρατικής υλοποίησης. Στο μόνο πεδίο που παρατηρείται κινητικότητα είναι αυτό της επείγουσας παρέμβασης, κυρίως εκ μέρους των ΜΚΟ. Εξαιτίας του περιορισμένου βεληνεκούς τους, προσφέρουν απλές παροχές (σίτιση, ένδυση, είδη καθαριότητας) και σπανίως περιορισμένης έκτασης στέγαση. Τέτοιου είδους παρεμβάσεις βοηθούν τους άστεγους, εντούτοις δεν καταπολεμούν τα βαθύτερα αίτια. Πρόσφατα, ο δήμαρχος Αθηναίων σε συνέντευξη δήλωσε ότι 50.000 διαμερίσματα στην Αθήνα παραμένουν κλειστά, χωρίς να εκδηλώσει καμιά βούληση για την αξιοποίησή τους. Μια αποτελεσματική κοινωνική πολιτική κατοικίας μπορεί να βασιστεί: α) στην πρόληψη (προστασία υπερχρεωμένων νοικοκυριών, επιδότηση ενοικίου ή μεταβατική φιλοξενία), β) στην προτεραιότητα στην άμεση στέγαση όσων βρίσκονται στον δρόμο (αξιοποίηση διαθέσιμου κτιριακού αποθέματος, καθιέρωση βασικού εγγυημένου εισοδήματος, παροχή υπηρεσιών ψυχοκοινωνικής μέριμνας).
3. Οι άστεγοι συνήθως δυσκολεύονται να εκδώσουν βιβλιάρια απορίας εξαιτίας γραφειοκρατικών εμποδίων ή οφειλών στα ασφαλιστικά ταμεία – περιπτώσεις που εκβάλλουν στο ευρύτερο πρόβλημα των ανασφάλιστων. Εξαναγκάζονται, έτσι, να απευθύνονται σε ΜΚΟ ή πρωτοβουλίες αλληλεγγύης. Η διασφάλιση της καθολικότητας στην υγεία, λοιπόν, είναι επιτακτική.
4. Από τα παραπάνω προκύπτει, δυστυχώς, η συνολική υποκατάσταση της κοινωνικής πολιτικής του κράτους από μη κρατικούς φορείς. Οι άστεγοι για τις καθημερινές τους ανάγκες βρίσκονται σε σχέση εξάρτησης από τις ΜΚΟ ή φορείς όπως η Εκκλησία. Βέβαια, η επείγουσα παρέμβαση δεν πρέπει να καταργηθεί. Έστω και με αυτή τη μορφή, πρέπει να ενδυναμωθεί με εφαρμογή ενός πλαισίου προδιαγραφών για τη λειτουργία αυτών των δομών και την καθιέρωση κρατικού ελέγχου που μέχρι σήμερα παραμένει ανύπαρκτος.
*O Nίκος Κουραχάνης είναι υποψήφιος δρ κοινωνικής πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
