Εισερχόμενοι στο 2016, συνειδητοποιούμε όλο και περισσότερο οτι ο κόσμος βιώνει μια σημαντική φάση της ιστορίας του. 

Μεταξύ των συντελούμενων ανακατατάξεων, η δραματική εξάπλωση του αστικού χώρου λόγω της ραγδαίας μετάβασης απομάκρυνσης από τη γεωργία και τριτογενοποίησης της οικονομίας. Mε ορίζοντα το 2050, τέσσερα στα πέντε άτομα στην Ευρώπη θα ζούν σε αστικές περιοχές. Η εντεινόμενη αστικοποίηση, αιτία και συνέπεια της οικονομικής ανάπτυξης, προσφέρει τη δυνατότητα να απαλλάξει τους ανθρώπους από τη φτώχεια, παρέχοντας νέες ευκαιρίες και αυξάνοντας τα εισοδηματικά επίπεδα. Ωστόσο, τα οφέλη της αστικοποίησης δεν διαχέονται αποτελεσματικά με αποτέλεσμα οι σημερινές πόλεις να χαρακτηρίζονται από αύξηση των ανισοτήτων. Ετσι, η φτώχεια που παραδοσιακά θεωρείται κατά κύριο λόγο αγροτικό φαινόμενο, αποτελεί όλο και περισσότερο αστικό φαινόμενο.

Το Ευρωπαικό Παρατηρητήριο Χωρικής ανάπτυξης και Συνοχής ESPONαναφέρει οτι στην Ευρώπη, η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός στις αστικές περιοχές δεν είναι πρόσφατα φαινόμενα και οτι ορισμένες πόλεις έχουν επηρεαστεί σε διαφορετικό βαθμό σε σχέση με άλλες, ανάλογα με τον τύπο της πόλης, της περιφέρειάς της και του κράτους μέλους στο οποίο ανήκει.

Απομακρυσμένες περιοχές, αραιοκατοικημένες ζώνες και νησιωτικές περιφέρειες τείνουν, για παράδειγμα, να εμφανίζουν σχετικά υψηλά ποσοστά ατόμων σε κίνδυνο φτώχειας. Σε γενικές γραμμές, οι πρωτεύουσες έχουν χαμηλότερα ποσοστά ατόμων σε κίνδυνο φτώχειας σε σχέση με τις δευτερεύουσες και μικρότερες πόλεις. Λαμβάνοντας υπόψη τα διαθέσιμα δεδομένα σε περιφερειακό επίπεδο, παρατηρεί ότι τα ποσοστά ατόμων «σε κίνδυνο φτώχειας» είναι υψηλότερα στις πρωτεύουσες συγκριτικά με τις δευτερεύουσες πόλεις μόνο στη Σλοβακία, τη Γερμανία και την Ουγγαρία. Στις χώρες που έχουν πληγεί περισσότερο από την οικονομική κρίση, όπως η Ελλάδα, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ιρλανδία, η κατάσταση στις πρωτεύουσες είναι καλύτερη από αυτή των δευτερευουσών και μικρότερων πόλεων. Στην Αυστρία, το Βέλγιο και την Ουγγαρία τα υψηλότερα ποσοστά συναντώνται στις μικρότερες πόλεις, ενώ στη Ρουμανία, την Πορτογαλία και την Ελλάδα, τα ποσοστά είναι υψηλότερα στις κατ 'εξοχήν αγροτικές περιοχές.

Μπορούν οι πόλεις να μειώσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό ;

Μια πρόσφατη έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας [1] καταγράφει και αξιολογεί τις προσεγγίσεις που θα επιτρέψουν στις πόλεις να καταπολεμήσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό. Τάσσεται υπέρ μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης, έτσι ώστε να αντιμετωπίζονται όλες οι χωρικές ( πρόσβαση στη γη, στην κατοικία και στις υποδομές), κοινωνικές ( δικαιώματα και συμμετοχή) και οικονομικές (ευκαιρίες για όλους) πτυχές μιας πολεοδομίας που προκαλεί αποκλεισμούς και υπέρ της υποστήριξης των σχετικών τοπικών πρωτοβουλιών από τις εθνικές πολιτικές. Η Έκθεση επισημαίνει ότι οι φτωχοί των πόλεων συνήθως ζουν σε περιοχές αυθαιρέτων ή σε απομακρυσμένους χώρους ή χώρους με επικινδυνότητες που δεν διαθέτουν επαρκείς υποδομές και βασικές υπηρεσίες. Τα προβλήματα εκεί δεν περιορίζονται στην έλλειψη ύδρευσης και αξιοπρεπούς αποχέτευσης, στην πραγματικότητα η ζωή στα «slums» μπορεί συχνά να σημαίνει ότι τα παιδιά δεν έχουν καμιά πρόσβαση στην εκπαίδευση. Το 50% των παραγκουπόλεων στη Βομβάη, σημειώνει η έκθεση, δεν έχει πρόσβαση στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Παρόμοια προβλήματα υφίστανται και οι μετανάστες που αναγκάζονται να μετακινηθούν λόγω καταστροφών, συγκρούσεων ή πολέμων, ενώ φυσικά η πρόβλεψη για τους εκτοπισμένους πληθυσμούς σπάνια λαμβάνεται υπόψη στον αστικό σχεδιασμό.

Η αναβάθμιση των παραγκουπόλεων έχει καταλήξει να είναι η προτιμώμενη προσέγγιση τα τελευταία 20 χρόνια, καθώς και μια ισχυρή εστίαση στην έρευνα από την Παγκόσμια Τράπεζα η οποία αντικατοπτρίζεται άλλωστε στην έκθεσή τους. Ενώ όμως αυτές οι αναβαθμίσεις είχαν αναμφισβήτητα κάποια, συχνά περιορισμένα, οφέλη τοπικής σημασίας, σε κάθε περίπτωση τα αποτελέσματά τους στην πραγματική κοινωνική ένταξη στην κλίμακα της πόλης ήταν γενικά περιορισμένα. Ένα άλλο σοβαρό ζήτημα είναι η παροχή κοινωνικής κατοικίας που παραμένει μια σημαντική λύση απέναντι στην ενδημική έλλειψη στέγης. Ωστόσο, παρουσιάζει σημαντικές αδυναμίες. Πέραν της δημοσιονομικής λιτότητας που εκμηδενίζει την κοινωνική κατοικία στις χώρες που επιβάλλεται (η περίπτωση της Ελλάδας με την πλήρη κατάργηση του ΟΕΚ είναι χαρακτηριστική), όταν οι πάροχοι κοινωνικών κατοικιών επιδιώκουν να αποκτήσουν υποβαθμισμένη γη με αναγκαστική απαλλοτρίωση, οι ιδιοκτήτες της γης προβαίνουν σε κατατμήσεις και πώληση δημιουργώντας έτσι τα αντίθετα αποτελέσματα από αυτά που μια πολιτική γης θα ήθελε να επιτύχει. Εξάλλου, σε πολλές χώρες όσοι αποκτούν πρόσβαση σε κοινωνική στέγαση είναι «επίλεκτοι», συχνά στη βάση ενός καλά εγκατεστημένου πελατειακού συστήματος.

Πολεοδομία και αποκλεισμοί

Πολύ συχνά, οι πρακτικές της ίδιας της πολεοδομίας δημιουργούν αποκλεισμούς. Θέτοντας ελάχιστα μεγέθη οικοπέδων διασφαλίζεται η κατασκευή λίγων κατοικιών σε περιορισμένης έκτασης γη, οι οποίες είναι κατά κανόνα μη προσιτές. Οι περιορισμοί στο κέντρο της πόλης στα ύψη των κτιρίων συμβάλλουν επίσης στον περιορισμό του διαθέσιμου χώρου, κλιμακώνουν τις αξίες των ακινήτων και απωθούν τους φτωχούς ακόμη περισσότερο από τις πλούσιες περιοχές και τις ευκαιρίες απασχόλησης. Οι αυξημένες δαπάνες των οικοδομικών αδειών είναι ασφαλώς ένα επιπλέον εμπόδιο για την απόκτηση στέγης από τα χαμηλά εισοδήματα.

Η Παγκόσμια Τράπεζα έχει υποστηρίξει στο πρόσφατο παρελθόν [2] ότι τα πολεοδομικά σχέδια θα πρέπει να συνδέονται με τις υποδομές, με τους φυσικούς πόρους και να λαμβάνουν υπόψη τους φυσικούς κινδύνους. Η νέα έκθεση επισημαίνει ωστόσο ότι η αναβάθμιση των φτωχογειτονιών, αφού έχουν ήδη σχηματιστεί δεν αποτελεί επαρκή απάντηση στην αστική αυτή πρόκληση. Θεωρεί λοιπόν απαραίτητο ένα προληπτικό πολεοδομικό σχεδιασμό, χωρίς ωστόσο να παρέχει πρακτικές οδηγίες και συγκεκριμένες ιδέες γι αυτόν. Οι οδηγίες που αναφέρονται προς μια χωρίς αποκλεισμούς πολεοδομία περιορίζονται στα εξής : « καινοτόμο και χωρίς αποκλεισμούς zoning, διαχείριση των χρήσεων γης, ρύθμιση της ιδιοκτησίας της γης και ανάπτυξη μικτών χρήσεων »

Το ευρύτερο και σημαντικό πάντως μήνυμα είναι ότι πρέπει να γίνει ισχυρή διασύνδεση μεταξύ των χωρικών, κοινωνικών και οικονομικών διαστάσεων της αστικής διαχείρισης. Ήρθε λοιπόν, ίσως, η στιγμή να παραδεχθούμε ότι η πολεοδομία χρειάζεται μια ισχυρή σύνδεση με την οικονομική ανάπτυξη, οτι απαιτεί συνειδητοποίηση της σημασίας των μέσων διαβίωσης, μια βαθύτερη κατανόηση των πολλαπλών διαστάσεων του κοινωνικού αποκλεισμού, καθώς και των θεσμών και διαδικασιών που οδηγούν και διαμορφώνουν τις αγορές γης και ακινήτων. Να καταστήσουμε επίσης σαφή την ανισότητα μεταξύ της οικονομικής δύναμης των ολίγων και της περιορισμένης ισχύος των αρχών σχεδιασμού και των τοπικών κυβερνήσεων. 

Είναι, άλλωστε, σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν περιορίζεται στις πόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου. Η έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας επισημαίνει ότι το ένα τέταρτο των εργαζομένων στις ΗΠΑ κερδίζουν μισθούς επιπέδου φτώχειας, ενώ το χάσμα του πλούτου διευρύνεται ταχύτερα από το εισοδηματικό χάσμα. Άλλωστε, το ESPON συμπεραίνει οτι η φτώχεια και ο κοινωνικός αποκλεισμός αποτελούν κοινωνικά φαινόμενα που επηρεάζουν τις αστικές περιοχές σε ολόκληρη την Ευρώπη και όχι μόνο τις πόλεις και τις περιφέρειες των χωρών που έχουν πληγεί από την οικονομική κρίση των τελευταίων ετών. Υπάρχουν ομάδες πληθυσμού σε αστικές περιοχές χωρών που ευημερούν, οι οποίες αντιμετωπίζουν φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού, παρόμοια με εκείνα των λιγότερο εύπορων χωρών. Η φτώχεια μπορεί επίσης να είναι ορατή σε αστικές περιοχές που δεν επηρεάζονται κατ'ανάγκην από την κρίση. Όπως είναι γνωστό, η στρατηγική Ευρώπη 2020 υπογραμμίζει την ανάγκη να προωθηθεί μια ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι δε γενικά αποδεκτό οτι προκειμένου να προωθηθεί ένα αστικό μέλλον χωρίς αποκλεισμούς στην Ευρώπη, οι δράσεις και πρωτοβουλίες στην κατεύθυνση της κοινωνικής ένταξης, πρέπει να σχεδιάζονται και να υλοποιούνται στη μικροκλίμακα, εστιάζοντας σε γειτονιές και περιοχές εντός των πόλεων.

[1] Report No: AUS8539 World Inclusive Cities Approach Paper, May 2015

[2] © 2013 International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank : Planning, Connecting, and Financing Cities--Now, Priorities for City Leaders

[3] ESPON EGTC : www.espon.eu